Ojcowie pustyni na pytanie o to, co może skłonić człowieka do nawrócenia, odpowiadali, że pięknie by było, gdyby nakłaniała go do tego miłość Boga, Jego piękno i dobro. Tymczasem najczęściej dzieje się to pod wpływem rozgrzanego żelaza przypalającego jego własną skórę.
Rozmawiają Paweł Gużyński OP i Roman Bielecki OP
Co tak właściwie mamy na myśli, kiedy mówimy o sumieniu?
Odkładając na bok rozważania filozoficzno-teologiczne i związane z nimi rozmaite koncepcje sumienia, za Leszkiem Kołakowskim powtórzyłbym, że sumienie jest intuicją poznawczą właściwą każdemu człowiekowi, która ujmuje rzeczywistość pod kątem dobra i zła w znaczeniu moralnym. Jest to intuicja autonomiczna, czyli pozwala nam w sposób niezależny od innych dróg samopoznania i refleksji nad otaczającym nas światem ocenić nasze i cudze postępowanie przede wszystkim w perspektywie odpowiedzialności za to, co zostało lub nie zostało przez kogoś zrobione. Ta cecha odróżnia nas ludzi od innych istot tego świata, które takiej zdolności nie mają.
Ta intuicja jest bardziej odczuciem czy rozumieniem rzeczywistości?
Na to pytanie nie da się dziś prosto odpowiedzieć. Musimy zdawać sobie sprawę z tego, że od czasu Freuda koncepcja superego, pełniącego funkcję osobowej instancji moralnej, zaczęła rywalizować z klasycznym ujęciem sumienia. I stąd w następstwie późniejszego rozwoju różnych nurtów psychologii definiowanie ludzkiej intuicji moralnej przesunęło się zdecydowanie bliżej odczucia kosztem rozumienia.
Czyli jak?
Jako zdeklarowany antypsychologista uważam, że sumienie to przede wszystkim osąd rozumu, ponieważ kategorie dobra i zła w znaczeniu moralnym są kategoriami racjonalnymi. Redukowanie ich do poziomu towarzyszących im odczuć jest psychologizującym nieporozumieniem.
Tyle tylko, że na co dzień zamiast: „Ja to wiem”, częściej można usłyszeć: „Ja tak czuję” albo „Ja tak nie czuję”.
Kiedy podkreślam mój antypsychologizm, nie chodzi mi o bezmyślną krytykę psychologii jako nauki, pseudoracjonalną ekstrawagancję czy inne tego typu fanaberie. Po pierwsze widzę, i nie jestem w tym spostrzeżeniu odosobniony, że współczesna ludzka samoświadomość jest skolonizowana przez prostackie wersje różnych poważnych i niepoważnych nurtów psychologii. Jesteśmy tak ukształtowani, że o wielu rzeczach, nie tylko dobru i złu, mówimy: Czuję to, bądź nie czuję tego. W konfesjonale nie raz można się spotkać ze zdaniem typu: „Wiem, że Kościół naucza, że to czy tamto jest grzechem, ale ja tego, proszę księdza, nie czuję”. Świętej pamięci nasz współbrat Andrzej Hołowaty miał kiedyś w takiej sytuacji zapytać żartobliwie penitentkę: „Czy zatem mam pójść się wyperfumować, żeby pani to poczuła?”. Chciał w ten sposób zwrócić jej uwagę na to, że odczucia i emocje, które towarzyszą faktom, różnią się od nich zasadniczo, ponieważ te pierwsze nie podlegają ocenie moralnej, a te drugie owszem.
Dlaczego?
Prosty przykład. Kiedy narkoman aplikuje sobie działkę, robi to, aby poczuć się w pożądany przez siebie sposób. Chce być na haju, bawić się, czuć świetnie i bezproblemowo. To, co robi, daje mu jakiś rodzaj ulgi, znieczula ból istnienia oraz uwalnia od myślenia o kłopotach i trudnościach. Jego dobrostan emocjonalny jest przez chwilę zabezpieczony. Ale czy to oznacza, że branie narkotyków jest dobre?
Ta kwestia jest ogromnie ważna szczególnie w przypadku delikatnych i drażliwych kwestii dotyczących naszej seksualności, gdzie Kościół od dawna jest pod pręgierzem. Bo
Zostało Ci jeszcze 85% artykułuKup miesięcznik W drodze 2024, nr 07, a przeczytasz cały numer
Oceń