Drugi List do Koryntian
W. Świątkiewicz, Tradycja i wybór. Socjologiczne studium religijności na Górnym Śląsku, Katowice-Wrocław 1997,
s. 241
Muszę przyznać, że lektura książki W. Świątkiewicza Tradycja i wybór. Socjologiczne studium religijności na Górnym Śląsku 1 sprawiła mi dużą intelektualną przyjemność. Między innymi dlatego, że rozumiałem, o co Autorowi chodzi, a mówiąc ładniej, na czym polega problem badawczy. Bowiem kwestia braku przystępności przekazywanych treści stanowić może barierę nie do przekroczenia.
Dla własnych potrzeb (i z pewną przesadą) dzielę książki socjologiczne na trzy grupy. Do pierwszej trafiają te, z których nic nie rozumiem. Są to przede wszystkim rozprawy teoretyczne, ich twórcy posługują się hermetycznym językiem, a poruszane kwestie mają charakter wielce abstrakcyjny. Drugą grupę stanowią prace ściśle empiryczne. Opisują one rzeczywistość społeczną tysiącami liczb i procentów. Znam takie książki, w których autor zdołał na jednej stronie tekstu (nie w tabeli) utkać siedemdziesiąt trzycyfrowych liczb. Po lekturze kilku takich stron całkowicie zgadzam się z krytyką psychologistów skierowaną wobec socjologów, że wiedzą oni wszystko o niczym.
Wreszcie w trzeciej grupie mieszczą się takie książki, w których zachowana jest komplementarna równowaga między elementami teoretycznymi a empirycznymi. Omawianą pracę zaliczam do ostatniej grupy.
Książka W. Świątkiewicza składa się sześciu rozdziałów. Rozdział pierwszy i drugi Religia jako kategoria kultury i Wartości religijne w tradycji Górnego Śląska budują teoretyczno-historyczne tło dla następujących (w dalszych rozdziałach) rozważań opartych na danych empirycznych.
W pierwszym rozważa Autor trzy kwestie: religię i kulturę, religię i legitymizację, oraz religię jako przedmiot badań socjologicznych. Otrzymuje więc czytelnik zwarty, klarowny wykład dotyczący wzajemnych związków i zależności między religią i kulturą. Pokazuje także Autor legitymizującą funkcję religii i Kościoła. Swoje badania umiejscawia W. Świątkiewicz w tradycji empirycznych badań nad religijnością zapoczątkowanych przez G. Le Brasa.
W rozdziale drugim znajdziemy poszukiwania uwarunkowań historycznych religijności Górnego Śląska. Autor rozważa elementy wpływające na kształt tamtejszej religijności, są to: funkcja społeczno-integracyjna, tradycja religijna sięgająca okresu międzywojennego i lat okupacji; podejmuje także Autor próbę określenia, czym jest i jak kształtowała się świadomość kościelna mieszkańców Górnego Śląska.
Po lekturze tego rozdziału czuję jednak pewien niedosyt. W. Świątkiewicz pisze: „Nie wnikając w odległą przeszłość historyczną, wskażemy analitycznie wyodrębnione kompleksy czynników, które od drugiej połowy XIX wieku decydowały o cechach śląskiej religijności i jej wpływie na procesy społeczno-kulturowe” (s. 37). Dlaczego cezurę czasową stanowi druga połowa XIX wieku? Owszem W. Świątkiewicz wyjaśnia, że urbanizacja i industrializacja nie tylko nie naruszyły struktur społecznych charakterystycznych dla społeczeństwa przedindustrialnego, lecz nawet je wzmocniły. Ale czy takie uzasadnienie jest wystarczające? Odnoszę wrażenie, że ograniczenie poszukiwań historycznych nie pozwala Autorowi, w następnych partiach książki, na głębszą interpretację wyników empirycznych np. w przypadku różnic w poziomie wskaźników dominicantes i communicantes między archidiecezją katowicką a diecezją sosnowiecką (s. 71), czy szerzej w rozdziałach dotyczących autoidentyfikacji i praktyk religijnych. Chciałbym, aby powyższa uwaga miała walor sygnalizujący bardziej ogólny problem. Czy opis teraźniejszej rzeczywistości społecznej bez szerszych odniesień historycznych, psychologicznych, antropologicznych czy kulturowych nie stwarza dosyć sztucznej sytuacji nagich faktów, o których Popper mówił, że nie istnieją. Trzeba jednak dodać, że przed socjologiem nie stoi formalny wymóg „obudowywania” badań pogłębionymi informacjami z innych dziedzin. Badacz może przyjąć własne kryteria, tak jak to czyni W. Świątkiewicz.
W rozdziale trzecim zatytułowanym Społeczny kontekst religijności współczesnej wyróżnia autor pięć czynników kształtujących specyfikę religijności Górnego Śląska: uwarunkowania społeczno-przestrzenne, przemiany rodziny, kontekst polityczny, zmiana modelu kultury, a także instytucjonalny i materialny kontekst wzorów religijności.
Nieco dłużej chciałbym zatrzymać się na kontekście politycznym religijności. Pisze autor: „Górny Śląsk był definiowany przez władze państwowo-partyjne jako awangarda oczekiwanych przemian światopoglądowych ludności i postępów na drodze budowy «podstaw społeczeństwa socjalistycznego»… presja ideologiczna na Górnym Śląsku była prowadzona z większą premedytacją i była znacznie dokuczliwsza niż gdzie indziej” (s. 95). W świetle powyższych — jak sądzę — słusznych twierdzeń, można by oczekiwać bardziej szczegółowej analizy pokazującej charakterystyczne rysy aktywności religijnej mieszkańców Górnego Śląska w czasie komunizmu. W. Świątkiewicz poprzestaje jednak na dosyć ogólnej charakterystyce cech, które można by odnieść także do innych regionów Polski. A przecież w Polsce w czasach komunizmu pojawił się fenomen społeczny w postaci Duszpasterstw Ludzi Pracy rozumianych jako małe grupy społeczne. Szczególnie widoczne było to zjawisko właśnie na Górnym Śląsku. Myślę o Duszpasterstwach działających w parafiach: Podwyższenia Krzyża Św. w Katowicach-Koszutce, Najświętszego Serca Pana Jezusa w Katowicach-Brynowie, Podwyższenia Krzyża Św. w Gliwicach czy bardzo prężnym Duszpasterstwie w Piekarach Śląskich. Jestem przekonany, że Duszpasterstwa odegrały istotną rolę w życiu religijnym Górnego Śląska. Nie były nastawione na działalność masową. Były to małe grupy religijne stanowiące środowiska silnie wpływające na osobowość swoich członków. Inaczej mówiąc, jedną z reakcji na nasilenie presji ideologicznych na Górnym Śląsku było pojawienie się środowisk, które przyczyniały się do budowania zrębów społeczeństwa obywatelskiego. Chociaż Duszpasterstwa Ludzi Pracy były fenomenem występującym w różnych regionach Polski, to największa ich liczebność charakteryzuje Górny Śląsk.
W rozdziale IV — Autoidentyfikacja i postawy religijne prezentuje Autor deklaracje przynależności kościelnej, postawy wobec doktryny, a także sferę moralności rodzinnej. Natomiast przedmiotem rozdziału V są praktyki religijne. Interesują W. Świątkiewicza praktyki jednorazowe i wielorazowe oraz zróżnicowanie przestrzenne praktyk w górnośląskiej prowincji kościelnej.
Obydwa rozdziały oparte zostały na szerokim materiale empirycznym pochodzącym zarówno z badań własnych autora, jak też z innych źródeł. Czytelnik nie jest jednak przeciążony nadmiarem liczb. Udało się Autorowi zachować harmonię między informacjami statystycznymi a komentarzami, co w moim odczuciu jest bezsprzecznym atutem pracy.
Książkę kończy rozdział V Wobec przyszłości. Stawia w nim Autor problem przyszłości chrześcijaństwa w ogóle, a na tym tle religijności Górnego Śląska w szczególności.
Kilka uwag, które nasunęły mi się w trakcie czytania książki, w niczym nie umniejszają jej walorów. Otrzymuje więc czytelnik rzetelne studium socjologiczne, choć empiryczne, to osadzone historycznie, biblijnie i teologicznie. Czytając książkę Tradycja i wybór. Socjologiczne studium religijności na Górnym Śląsku wielokrotnie odnosiłem wrażenie, iż Autorowi bliskie jest przekonanie wyrażone przez P. L. Bergera, że „Każde społeczeństwo ludzkie jest przedsięwzięciem budowania świata. Religia zajmuje w tym przedsięwzięciu miejsce znaczące” 1.
Gratulacje należą się nie tylko Autorowi, ale także Wydawnictwu, bowiem praca jest estetycznie wydana; zaopatrzona w trzy — starannie wykonane — mapy, obszerną bibliografię oraz streszczenia w językach: angielskim i niemieckim.
1 P. L. Berger, Święty baldachim, Zakład Wydawniczy „NOMOS” 1997, s. 29.
Oceń