List do Rzymian
Decyzja Jana Pawła II z 11 lutego br. o ustanowieniu diecezji katolickich w Federacji Rosyjskiej zamknęła jeden i otwarła kolejny okres w dziejach Kościoła na tych ziemiach. Utworzenie diecezji świadczy o okrzepnięciu struktur katolickich w Rosji.
Początki obecności Kościoła zachodniego na ziemiach ruskich można datować mniej więcej na 961 rok, a więc na kilkadziesiąt lat przed chrztem Rusi Kijowskiej w obrządku wschodnim w 988 roku. Otóż w 961 roku na prośbę księżnej Olgi, późniejszej wielkiej świętej prawosławnej, przybył do Kijowa bp Adalbert, jeden z najwybitniejszych wówczas teologów i prawników, późniejszy biskup magdeburski. Był on m.in. wychowawcą św. Wojciecha, który z szacunku do niego przyjął w chwili bierzmowania jego imię, pod którym jest znany w krajach niesłowiańskich.
Księżna objęła władzę w Kijowie po śmierci swego męża Igora w 945 roku jako regentka, gdyż ich syn Świętosław (Swiatosław) był jeszcze małym dzieckiem. Nie jest wykluczone, że przyjęła wcześniej chrzest w Bizancjum, nie chciała jednak uznać władzy tamtejszego patriarchy w sprawach kościelnych, dlatego w 959 roku poprosiła cesarza niemieckiego Ottona I o przysłanie do Kijowa biskupa. Ten przybył na miejsce dopiero dwa lata później, gdy władzę objął już Świętosław, który mógł mieć wówczas 18–19 lat. Według źródeł staroruskich, był on zajadłym poganinem, marzącym jedynie o wojnie i sławie wojskowej, a przy tym wrogo nastawionym do nowej wiary. Toteż biskup niewiele mógł zdziałać i po kilku miesiącach musiał opuścić dwór książęcy.
Chrześcijaństwo zaczęło trwale zapuszczać korzenie na ziemi ruskiej dopiero po przyjęciu chrztu z Bizancjum przez księcia Włodzimierza w 988 roku i ten rok przyjmuje się oficjalnie za chrzest Rusi Kijowskiej. Jeszcze co najmniej do końca X stulecia Włodzimierz utrzymywał regularne kontakty z papiestwem; wiadomo też, że w Kijowie przebywał przez pewien czas św. Bruno z Kwerfurtu (974–1009) jako tzw. archiepiscopus gentium (czyli arcybiskup misyjny), gdy udawał się z misjami do Pieczengów. Książę gościł go bardzo serdecznie, a nawet namawiał, by jak najdłużej pozostał na jego dworze. Gdy święty mimo wszystko wyjechał do pogan, stał się również powiernikiem wielkiego księcia, wioząc jego listy i zawierając pokój z Pieczengami. Ponadto nawrócił część z nich na chrześcijaństwo, oczywiście w obrządku zachodnim, bo tylko taki był mu znany.
Gdy w 1054 roku doszło do schizmy między wschodnim i zachodnim chrześcijaństwem, nie oznaczało to natychmiastowego zerwania stosunków Rusi Kijowskiej z Zachodem. Zresztą po obu stronach nie od razu uświadamiano sobie powagę tego wydarzenia.
Niezależnie od wydarzeń na styku Kijów — Bizancjum na całym chrześcijańskim Wschodzie żywe było i jest do dzisiaj przekonanie, że jeden z pierwszych papieży, św. Klemens (88–97) poniósł męczeńską śmierć na Krymie. Był pierwszym patronem ziem ruskich, a jeszcze w połowie XII wieku jego kult stanowił dla miejscowych władców przeciwwagę dla nasilających się wpływów greckich (bizantyńskich). Na przykład w 1048 roku książę Jarosław Mądry z dumą pokazywał relikwie św. Klemensa przechowywane w Kijowie (po wywiezieniu ich z Chersonu przez księcia Włodzimierza) posłom francuskiego króla Henryka I, którzy przybyli tam prosić o rękę córki księcia — Anny.
Później patronem Rusi został św. Andrzej Apostoł, ale cześć oddawana św. Klemensowi nigdy nie zaginęła (żywa była szczególnie na Krymie). Obecnie jest on czczony jako jeden z wielu świętych rzymskich wpisanych do kalendarza Kościoła rosyjskiego.
Potem co najmniej do XIII wieku na ziemi ruskiej istniały mniej lub bardziej ożywione kontakty między chrześcijanami wschodnimi i zachodnimi. Potwierdzeniem ich są m.in. ślady w słownictwie kościelnym słów pochodzenia łacińskiego, jak choćby kriest (krzyż, z łac. crux), ałtar (ołtarz, z łac. altare), agniec (baranek, łac. agnus) i szereg innych.
W latach dwudziestych XIII wieku śladami św. Brunona do Kijowa przybyli dominikanie ze św. Jackiem na czele, zakładając tam arcybiskupstwo łacińskie, podporządkowane bezpośrednio Stolicy Apostolskiej. Kres tej działalności położyły niedługo potem najazdy mongolskie, które niemal zrównały z ziemią zarówno Kijów, jak i wiele innych miast ówczesnej Rusi. Później, w drugiej połowie XIII stulecia odwiedzali te tereny franciszkanie udający się z misjami do chana mongolskiego lub wracający stamtąd.
Ożywienie kontaktów nastąpiło w pierwszej połowie XVI wieku, gdy car Iwan Groźny szukał za pośrednictwem Grzegorza XIII pokoju z Polską. Poselstwo papieskie kierowane przez jezuitę Antoniego Possevino przyjęto w Moskwie bardzo uroczyście, nie doszło jednak ani do pojednania kościelnego, ani do większego zakorzenienia się Kościoła na ziemi rosyjskiej. Car nie zamierzał bowiem z nikim dzielić się władzą i nie odpowiadał mu ustrój Kościoła, w którym ktokolwiek poza nim mógłby kontrolować duchowieństwo.
Na początku następnego stulecia, gdy w państwie carów trwał głęboki kryzys polityczny, znany w historii jako smuta, w dość szczególnych okolicznościach do Moskwy wkroczył niewielki oddział wojska polskiego, witany z honorami przez miejscową elitę. Wraz z nimi przybyła grupa duchowieństwa: franciszkanów i jezuitów, wśród których był ojciec Sawicki — kapelan cara. Dość szybko wróciły anarchia i bezwładza, które doprowadziły do wygnania wojsk polskich i wzrostu nastrojów antykatolickich (1612).
Jeszcze pod koniec XVII wieku działała w Moskwie misja jezuicka, a w części środowiska możnowładców szerzyły się sympatie prołacińskie, których przywódcą był mnich i poeta Sylwester Miedwiediew, stracony później na placu Czerwonym.
Pierwsze regularne parafie katolickie w Rosji pojawiły się za czasów Piotra I na przełomie XVII i XVIII wieku (Sankt Petersburg, Moskwa, Astrachań, Nieżyno i inne miasta), ale trwalsze zakorzenienie się katolicyzmu na tym terenie przypada na czasy rozbiorowe, gdy pod panowaniem Rosji w 1772 roku znalazła się część ziem Rzeczypospolitej, zamieszkanych w dużym stopniu przez katolików.
Dekretem z 14 grudnia 1772 roku Katarzyna II powołała diecezję mohylewską, która objęła zasięgiem nie tylko ziemie białoruskie, ale także parafie na terenie całego Imperium Rosyjskiego (poza Polską i Litwą). W niespełna 10 lat później — 17 stycznia 1782 roku ta sama władczyni podniosła rangę tej jednostki kościelnej do archidiecezji. Papież Pius VI uznał samowolną decyzję carycy 26 kwietnia następnego roku. Po III rozbiorze na tym terenie żyło ponad 3,1 mln katolików w pięciu diecezjach łacińskich i czterech unickich. W wyniku reform Katarzyny II powstało pięć archidiecezji–metropolii, którym podlegało 10 diecezji.
Kościół katolicki w państwie carów zawsze działał w trudnych warunkach, jednak mimo wszystko mógł istnieć, a nawet rozwijał się nie tylko wśród Polaków, Litwinów, Ukraińców czy innych narodów tradycyjnie katolickich, ale przyciągał też rodowitych Rosjan, wśród których w pewnym okresie i w niektórych środowiskach była nawet moda na łatinstwo. Ponadto właśnie Rosja stała się pod koniec XVIII wieku schronieniem dla jezuitów z całej Europy, gdy Katarzyna II nie pozwoliła wykonać na terenie Rosji bulli Klemensa XIV z 1783 roku rozwiązującej Towarzystwo Jezusowe. Jednak już w 1820 roku jezuitów wypędzono z cesarstwa.
Pod koniec XIX wieku powstał Rosyjski Kościół katolicki obrządku wschodniego, czemu początek dało przejście na katolicyzm dwóch księży prawosławnych: Nikołaja Tołstoja (1894) i Aleksieja Zierczaninowa (1896); wcześniej wiarę łacińską przyjęło wielu innych Rosjan z grona arystokracji, m.in. książę I. Gagarin, który został później jezuitą. Wielkie zasługi w szerzeniu wschodniego katolicyzmu na ziemi rosyjskiej miał o. Leonid Fiodorow mianowany przez metropolitę Andrzeja Szeptyckiego przedstawicielem na Rosję.
Sytuacja Kościoła katolickiego znacznie się poprawiła, gdy 17 kwietnia 1905 roku car Mikołaj II wydał dekret tolerancyjny zrównujący w prawie wszystkie wyznania i religie w Imperium. Wówczas grekokatolicy odzyskali wolność (zdelegalizowani w latach 1839 i 1875), a łacinnicy normalne możliwości działania. Według oficjalnych, raczej zaniżonych statystyk, w latach 1905–1909 z prawosławia na katolicyzm przeszło 233 tys. osób, przede wszystkim dawnych grekokatolików, którzy po rozwiązaniu ich Kościoła stawali się formalnie prawosławnymi.
Ważnym wydarzeniem tamtych czasów był I Rosyjski Sobór Katolicki, który obradował w Piotrogrodzie w dniach 29–31 maja 1917 roku pod przewodnictwem metropolity Szeptyckiego. Uchwalił on m.in. 68–punktowe Postanowienia określające specyfikę rosyjskiego katolicyzmu obrządku wschodniego. Tamten czas, do rewolucji bolszewickiej, był jedynym okresem normalnego istnienia Kościoła katolickiego w Rosji. Funkcjonowało wówczas sześć diecezji, w 1921 roku powstał wikariat apostolski dla Syberii, a dwa lata później diecezja władywostocka.
Były to jednak ostatnie decyzje regulujące życie katolickie w Rosji sowieckiej. Nadeszły bowiem najtrudniejsze czasy, gdy Kościół katolicki bardzo szybko podzielił los innych wyznań i już w drugiej połowie lat dwudziestych przestał istnieć: pozamykane świątynie, uwięzieni, a często zamordowani księża, siostry zakonne i świeccy i ogólne wyniszczenie materialne sprawiły, że katolicyzm na dziesięciolecia zniknął z mapy Rosji. W czasach sowieckich zachował się tylko, i to w bardzo ograniczonym zakresie, na Litwie, w mniejszym stopniu na Łotwie oraz w zachodnich rejonach Białorusi i Ukrainy, które przed wojną należały do Polski. Na terenie Federacji Rosyjskiej istniało jedynie 10 parafii z czterema kościołami i dwiema kaplicami, w których pracowało ośmiu księży, w większości w sędziwym wieku.
Odrodzenie katolicyzmu nastąpiło pod koniec lat osiemdziesiątych na fali ogólnej demokratyzacji życia społecznego i politycznego w ówczesnym Kraju Rad. 1 grudnia 1989 roku Jan Paweł II przyjął w Watykanie prezydenta ZSRR Michaiła Gorbaczowa, po czym ogłoszono komunikat o nawiązaniu stosunków dyplomatycznych między Stolicą Apostolską a Sowietami. 6 maja 1990 roku do Moskwy przybył pierwszy stały przedstawiciel dyplomatyczny Watykanu abp Francesco Colasuonno. Od 29 stycznia 2000 roku stanowisko to piastuje doświadczony dyplomata obecnie 72–letni abp Georg (Giorgio) Zur (urodzony w Görlitz).
13 kwietnia 1991 roku Ojciec Święty ustanowił administratury apostolskie dla europejskiej i azjatyckiej części Federacji Rosyjskiej i dla Kazachstanu, mianując jednocześnie biskupów dla tych jednostek (abp. Tadeusza Kondrusiewicza w Moskwie, bp. Josepha Wertha w Nowosybirsku i bp. Jana Pawła Lengę w Karagandzie). Później każda z rosyjskich administratur została podzielona na dwie mniejsze: 23 listopada 1999 roku część europejska na północną (abp Tadeusz Kondrusiewicz) i południową (bp Klemens Pickel) oraz 18 maja 1999 roku część syberyjska na zachodnią (bp Joseph Werth) i wschodnią (bp Jerzy Mazur).
Dziś administratury apostolskie stały się już odpowiednio archidiecezją i trzema diecezjami, przy czym — jak podkreślił abp Kondrusiewicz mający obecnie tytuł metropolity w Moskwie — Ojciec Święty przez szacunek dla Kościoła prawosławnego nie nadał nowym katolickim jednostkom kościelnym tytułów miast, jak to się zwykle dzieje, ale nazwał je imionami świętych patronów tych diecezji. Papież utworzył też metropolię Matki Bożej w Moskwie obejmującą wszystkie nowe diecezje w tym kraju, a na jej czele postawił abp. Kondrusiewicza.
Na tym terenie pod koniec ubiegłego roku istniało ponad 220 parafii i około 300 małych niezarejestrowanych jeszcze wspólnot, w których pracowało łącznie około 220 kapłanów i prawie 230 sióstr zakonnych. Większość z nich pochodzi z 19 krajów całego świata.
W 1991 roku rozpoczęło działalność Kolegium Teologiczne pw. św. Tomasza z Akwinu kształcące głównie świeckich i siostry zakonne. Od 1993 roku istnieje seminarium duchowne (najpierw w Moskwie, a od roku akademickiego 1995/96 w Sankt Petersburgu), które w 1999 roku dało Kościołowi w Rosji pierwszych — po 81 latach — rodzimych kapłanów. Od 1 sierpnia 1996 roku działa w Moskwie katolickie radio Dar, a od następnego roku w Sankt Petersburgu Radio Maryja. Z datą 2 października 1994 roku ukazała się pierwsza gazeta katolicka „Swiet Jewangielija”, a od 1993 roku istnieje wydawnictwo Biblioteka Duchowna, które dwa lata później stało się samowystarczalne i obecnie publikuje około 600 tytułów rocznie w nakładzie ponad 130 tys. egz.
W dniach 4–5 lutego 1999 roku odbyło się pierwsze posiedzenie plenarne Konferencji Biskupów Katolickich Federacji Rosyjskiej — pierwszego stałego zgromadzenia episkopatu katolickiego na tych ziemiach. Konferencji przewodniczy od początku abp Tadeusz Kondrusiewicz.
Oceń